Categorie: oorlog

Geplaatst op

‘Het voelde als een stomp in mijn maag’

De Jodenvervolging begon ‘met een bordje in het Vondelpark, met daarop “Voor Joden verboden”’, zei Koning Willem-Alexander tijdens de opening van het Nationale Holocaust Museum in Amsterdam. Dat is een duidelijke uitspraak, maar het is niet helemaal waar.
De Jodenvervolging begon met een verre van ruimhartig toelatingsbeleid voor vluchtende Duitse Joden, die ‘migranten’ werden genoemd. Vanaf 1938 waren ze helemaal niet meer welkom, omdat, volgens de toenmalige minister van Justitie Carel Goseling, nog meer Joden toelaten het antisemitisme in Nederland alleen maar zou voeden1.  In dat jaar sloot Nederland  de grens met Duitsland en begon de bouw van een groot vluchtelingenkamp voor vluchtelingen die niet naar Duitsland teruggestuurd konden worden. Dat werd Westerbork. In Hooghalen, en niet in Elspeet, want dat vond koningin Wilhelmina te dichtbij haar buitenverblijf. En ook de lokale bevolking van Elspeet had weinig zin in de ‘ongewenste vreemdelingen’.
De volgende stap werd gezet in oktober 1940, toen ambtenaren massaal de Ariërverklaring ondertekenden. Bedrijven volgden. Stap voor stap werd isolement en uitsluiting genormaliseerd, werden bevelen van hogerhand gehoorzaam opgevolgd. Voordat de eerste bordjes met ‘Voor Joden verboden’ in de zomer van 1941 werden opgehangen.

De Duits-Amerikaans Joodse filosofe en politiek denker Hannah Arendt noemde gedachtenloosheid – het domweg niet stilstaan bij de gevolgen van je daden – de banaliteit van het kwaad. Je kan het ook onverschilligheid noemen. Of wegkijken, de tegenhanger van het populaire ‘je verantwoordelijkheid nemen’. Dat gebeurde in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. En de enkeling die terugkwam uit de kampen werd niet bepaald met open armen ontvangen. Dat er nu eindelijk een Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam is om de Jodenvervolging in Nederland te herdenken is belangrijk. Onderdeel van de langdurige en volkomen terechte excuses van Nederland voor het in de steek laten van een grote bevolkingsgroep. Een waardige markering van ‘nooit meer’.

Op 10 maart werd het museum geopend. Tijdens die opening hield de Israëlische president Yitzhak Herzog een toespraak in de Portugese Synagoge. Buiten protesteerde een grote, gemêleerde groep mensen tegen zijn aanwezigheid. Een van de Joodse organisatoren van de demonstratie vertelde2 dat het voelde alsof hij een stomp in zijn maag kreeg, toen hij hoorde dat Herzog zou komen. Hij refereerde aan het Joodse Chanoeka feest, dat de ontheiliging van de tempel door het plaatsen van een afgodsbeeld herdenkt. De aanwezigheid van Herzog bij de opening, zei hij, was voor hem een ontheiliging van het museum.
Tijdens de openingsplechtigheid waren de demonstranten hoorbaar. Bij het verlaten van de Portugese synagoge en de openingshandeling van het museum was een kleine groep demonstranten voor de genodigden ook zichtbaar.

Ik was erbij, op het Waterlooplein, midden in de voormalige Joodse Buurt. Er werden leuzen gescandeerd, er was woede, verbijstering. Mensen droegen watermeloenkeppeltjes. Op het podium vervoegden zich Joodse en Palestijnse sprekers. Er werd Kaddisj gezegd. Er waren ouders met kinderen. Er hing een sfeer van solidariteit en saamhorigheid. Nooit meer was nu.
Er werd af en toe tegen een politiebusje geduwd. De eigen ordedienst was steeds direct ter plaatse om de overenthousiaste jonge mannen tot kalmte te manen. Een enkeling lukte het op een van de busjes te klimmen, met de Palestijnse vlag te zwaaien en direct weer van het busje af te klauteren zodra van de andere kant een ME’er zijn best deed om de onverlaat met de wapenstok te raken. Er werd een kleine hoeveelheid siervuurwerk afgestoken waarvan een enkel stuk achter de busjes bij het kordon ME’ers terecht kwam, en een rookfakkel. Er vlogen een paar eieren door de lucht. Er werden wat pakjes pamfletten in de lucht gegooid en door de wind verspreid.
De politie gebruikte een van de busjes als corridor om in vol ornaat tevoorschijn te komen – helm op, schild voor de borst – om met geheven wapenstok de mensen terug te drijven. De politie gedroeg zich intimiderend, een sloeg zelfs een enkele keer onnodig tegen de benen of knieën van demonstranten.
Het was niet meer gezellig, maar het liep toch ook niet uit de hand.

Op basis van selectieve beelden van protesterende ‘moslims’; van een klein Joods meisje dat wordt ‘belaagd’; jonge mannen met Palestijnse vlaggen op een politiebus en een jongen die Hamas is my brother roept, wordt de demonstratie door politici en in sommige media in een kwaad daglicht geplaatst, en wordt de waarheid mijns inziens flink verdraaid.
Een aantal politici buitelden na 10 maart over elkaar heen om de demonstranten op het Waterlooplein weg te zetten als antisemieten die geen respect hebben voor de Joodse doden. We zagen eerder al een voorproefje van deze giftige framing toen een groepje betogers op 5 maart een sit-in voor Palestina hielden in de hal van de Tweede Kamer, en tijdens de dinsdagmiddagvergadering van de Tweede Kamer, het ‘vragenuurtje’ op 12 maart, was verontwaardiging troef.
Er was volgens staatssecretaris Van der Burg ‘geen aanleiding voor de regering geweest om Herzog te vragen om niet te komen, want de regering heeft dit nadrukkelijk losgekoppeld van datgene wat op dit moment plaatsvindt in de oorlog tussen Hamas en Israël. Want er is hier gewoon sprake geweest van een zaak die gaat over de vervolging en genocide en het vermoorden – vastgesteld, niet op basis van beschuldigingen van een willekeurig Kamerlid, maar door rechters vastgesteld – vermoorden van 6 miljoen mensen en dat moet je los zien van wat er op dit moment waar ook ter wereld gebeurt.’ Dat willekeurige Kamerlid is uiteraard Stephan van Baarle van Denk, die als enige tot de orde geroepen wordt door voorzitter Bosma, die vindt dat een bevriend staatshoofd geen oorlogsmisdadiger mag worden genoemd.
Dat de regering het bezoek van Herzog zo nadrukkelijk loskoppelt van de genocide in Gaza was nou precies een van de redenen voor mensen om naar het Waterlooplein te komen, omdat ze die scheiding als hypocriet en onverdraaglijk ervaarden.

Van der Burg zegt nog meer: ‘juist ook de demonstranten, of zij die zeggen daarvoor door te gaan, hebben bewezen dat we veel moeten investeren in onderwijs over de Holocaust, want er wordt met woorden gesmeten die je nooit zou zeggen als je maar een greintje verstand had van wat er is gebeurd in de Tweede Wereldoorlog.’ 
Derk Boswijk van het CDA vindt het onverteerbaar dat er mensen zijn die er alles aan doen om te zeggen dat de slogan ‘kankerjood’ niet antisemitisch zou kunnen zijn.
CU voorvrouw Mirjam Bikker zegt op zalvende toon dat zondag een tijd was om te rouwen en samen stil durven zijn. Daarna kunnen we dan wel weer eens gaan kijken naar de actualiteit van wat er gebeurt in de wereld. Daarna vraagt ze zich af wat er ondernomen kan worden om het antisemitisme in de wereld en in Nederland de kop in te drukken. Kamerlid Ulysse Ellian, VVD, doet nog een militante duit in het zakje: ‘Je zal maar Jood zijn in Nederland en geloven en denken dat tachtig jaar na de Shoa dezelfde soort haat weer gebezigd wordt in Nederland’.

Wie mensen die de geschiedenis niet uit de weg gaan, mensen die net zo goed vinden dat de Joodse slachtoffers toen en nu herdacht moeten worden, maar die ook solidair zijn met Palestijnen, wie die wegzet als antisemieten, komt op mij over als onoprecht, ja zelfs hypocriet.
Wie de Holocaust als blinddoek gebruikt om de huidige genocide in Gaza niet te hoeven zien, ondanks de uitspraak van het Internationaal Strafhof, meet met twee maten.
Er is een verband tussen de Jodenvervolging, het zionisme, het ontstaan van de staat Israël, de Nakba, de bezetting van de Palestijnse gebieden, de door Israël geïnstitutionaliseerde ongelijkheid tussen Palestijnen en Joden, de ondermijnende illegale nederzettingenpolitiek en de aanslag op 7 oktober. Wie dat niet beseft, en antisemitisme misbruikt voor zijn politieke agenda, en verzet tegen onderdrukking van en solidariteit met Palestijnen welbewust criminaliseert, kan honderd keer naar het Holocaust Museum gaan, maar zal er weinig van leren.
Dit is geen tijd om stil te zijn, dit is een tijd om luid en duidelijk te zeggen: ‘Nooit meer is nú’.

PS: De volgens Wilders ‘extreem-linkse burgemeester van Amsterdam’ heeft in een brief van 14 maart aan de gemeenteraad geschreven dat er op 10 maart en daarna niet geconstateerd is dat er Juden raus en kankerjoden is geroepen. Er zijn, volgens de burgemeester kwetsende, maar geen strafbare dingen geroepen.
In haar brief van 7 pagina’s schrijft Halsema: ‘Tijdens de opening kwamen gruwelijke herinneringen en hedendaags verdriet samen. Dat schuurde en deed pijn maar het hoort ook onvermijdelijk bij een vrije democratie’.

Het is angstaanjagend dat op basis van suggestieve beeldvorming en een vervalste voorstelling van zaken nu gepleit wordt voor een ‘fundamentele dialoog’ over het demonstratierecht, zodat ongewenste meningen en uitingen die niet strafbaar zijn, toch kunnen worden verboden.

1 Linda Polman, Niemand wil ze hebben, Europa en zijn vluchtelingen, Uitgeverij Jurgen Maas 2019 – pag. 17-18
2 Hij vertelt dit tijdens een bijeenkomst op 15 maart, na de demonstratie

Geplaatst op

Wie of wat definieert antisemitisme

Wat ik niet begrijp is waarom iemand ‘pro-Palestijns’ genoemd wordt, als diegene protesteert tegen het onverdraaglijke geweld dat Israël als vergelding voor de bloedige aanslag van Hamas na 7 oktober 2023 over Gaza uitstort. Pro iets zijn suggereert dat je ook anti iets bent. Dan zou in dit geval dus anti-Israël zijn. En als je anti-Israël bent, dan ben je in een vloek en een zucht ook een antisemiet.
Dat je de al decennia voortdurende vernedering en onderdrukking van de Palestijnen veroordeelt, dat je de bezetting en kolonisatie van de Palestijnse gebieden verafschuwt, de apartheid verschrikkelijk vindt, en je hart breekt vanwege de mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdaden die Israël pleegt in Gaza, wordt daarmee dubieus. Want, wordt er dan gezegd, iemand kan wel beweren dat mensenrechten universeel zijn en voor iedereen geldend, maar waarom wordt juist Israël aan die hoge standaard gehouden, en zoveel andere landen niet?
Volgens de SGP is dat vanwege antisemitisme, Voor de SGP zijn ‘de Joden Gods verbondsvolk en hebben [ze] in 1948 een legitieme staat opgericht’. Ze ‘worden van meet af aan bedreigd door (islamitische) vijanden.’ Natuurlijk maakt Israël ook fouten, geeft de partij toe, dat doet elk land, maar er is te weinig oog voor de reële bedreiging waar Israël mee te maken heeft, zoals weer blijkt uit de aanval van Hamas op 7 oktober vorig jaar.
Volgens de SGP gaat het in Palestina om een Islamitisch-Joods conflict, en moet Nederland opkomen voor de belangen van de Joodse Staat Israël, als enige democratie in het Midden-Oosten. 

Als een partij met zulke standpunten zich sterk maakt voor een definitie van antisemitisme, moet je goed opletten. In 2018 diende de onlangs afgezwaaide partijleider Kees van der Staaij een motie in voor het hanteren en toepassen van de definitie van antisemitisme van de International Holocaust Remembrance Alliance – de zogeheten IHRA-definitie. De motie werd aangenomen, met enthousiaste steun van (extreem)rechts, en -later- ook schoorvoetend door links. Met de IHRA-definitie ontstaat, vooral door de voorbeelden van antisemitisme die gegeven worden, verwarring over het verschil tussen antisemitisme en kritiek op het beleid van de staat Israël. Van der Staaij zag die vervaging van de scheidslijn niet, want, zo zei hij: kritiek op Israël is niet zelden verkapt antisemitisme. De definitie is niet bindend, maar wordt wel gehanteerd bij het signaleren van antisemitisme.

Nu de situatie sinds 7 oktober zo dramatisch is geëscaleerd in Israël en de Palestijnse gebieden, zouden we er goed aan doen de definitie van antisemitisme te ontdoen van een politieke agenda.
Er moet kritiek op de staat Israël mogelijk zijn. Er moet openlijk gesproken kunnen worden over schendingen van internationaal recht door de staat Israël, het massaal schenden van mensenrechten, het oorlogsrecht en de menselijkheid in Gaza. En over de willekeur en de straffeloosheid waarmee kolonisten op de West Bank Palestijnen terroriseren. Zonder dat het over ‘het Joodse volk’ gaat. Zonder dat er automatisch een stempel van antisemitisme op wordt geplakt. Er moeten geweldloze boycotacties mogelijk zijn voor producten en producenten met banden met illegale Israëlische nederzettingen in bezet gebied, zonder dat er abjecte vergelijkingen gemaakt worden met het ‘koop niet bij Joden’ van de nazi’s – tot in de Tweede Kamer aan toe. Sancties voor het overtreden van bijvoorbeeld de Verklaring voor de Rechten van het Kind, of het opleggen van gezamenlijke straffen voor de misdaad van enkelen moeten ook aan Israël opgelegd kunnen worden zonder dat er verband wordt gelegd met antisemitisme. En de leuze from the river to the sea, Palestine will be free kan ook gewoon begrepen worden als uiting van de diepe wens dat álle bewoners van Palestina – Palestijnen, Joden en Israeli’s – in vrede en veiligheid samen kunnen leven. Je kunt altijd de kant van de lelijkheid opkijken, altijd kiezen voor verdachtmakingen, zeker als het je politieke agenda uitkomt, maar het hóeft niet.

Gelukkig is er een alternatief voor de IHRA-definitie: de definitie in de Jerusalem Declaration on Antisemitisme. De definitie is in 2020 opgesteld als reactie op de omstreden IHRA-definitie, door internationale wetenschappers op het gebied van antisemitisme studies en verwante onderzoeksgebieden. Juist naar aanleiding van het vervagen van de grens tussen antisemitisme en kritiek op Israël of het zionisme. In de uitwerking is er meer balans en minder vooringenomenheid. Een beter bruikbare richtlijn om antisemitisme mee aan te pakken, want dat is en blijft nodig als je een beschaafd land wilt zijn.
Ook ontstaat er dan wellicht ruimte om aandachtig te onderzoeken in hoeverre de verklaarde liefde voor Israël van bepaalde politieke partijen voortkomt uit islamofobie. En hoe we op die vorm van discriminatie een werkbare definitie kunnen plakken. Al zie ik dat in de huidige politieke constellatie, waarin Wilders met zijn PVV domineert, niet gebeuren. Want in de ijskast of niet, de PVV stelt dat wat hem betreft ‘De banden met Israël onder meer zullen worden versterkt door onze ambassade te verhuizen naar Jerusalem. De Nederlandse vertegenwoordiging in Ramallah bij de corrupte Palestijnse Autoriteit wordt onmiddellijk gesloten. Nederland heeft immers al een ambassade in Amman, de hoofdstad van de enige echte Palestijnse staat: Jordanië.’ Of, zoals PVV buitenland woordvoerder Raymond de Roon het formuleert: ‘De PVV-fractie staat niet aan de kant van de Hamas-oorlogsmisdadigers, maar aan de kant van het enige baken van licht in een gitzwart Midden-Oosten, de democratische-rechtsstaat Israël. Wij hopen dat Hamastan binnenkort weer gewoon de Gazastrook is en wensen al die dappere Israëlische jonge mensen die nu, op dit moment, ook voor onze vrijheid vechten, alle sterkte en succes toe.’

Geplaatst op

Pray the devil back to hell

Tegen beter weten in keek ik naar een aflevering van WNL op zondag en zag daar Annabel Nanninga, Eerste Kamerlid voor JA21, de splinterfractie die ze samen met Joost Eerdmans oprichtte, een gezicht trekken alsof ze poep ruikt als alleen al de naam van Timmermans valt. Onderuitgezakt in haar zetel schoffeerde ze vervolgens ook verbaal haar medepolitici: zij zou het zootje wel ‘door mekaar willen schudden’; de BBB weet ‘schijnbaar van toeten nog blazen als het om financiën gaat en Omtzigt moet een grotejongensbroek vinden en die heel snel aantrekken.’ Als het aan haar lag zaten de formerende partijen bij haar aan de keukentafel, rammelde ze hen eens flink door elkaar en zou ze hen vertellen dat ze effe normaal moesten doen. Daarna zou ze die coalitie die voor het oprapen lag zo geregeld hebben. Van presentator Rick Nieman kreeg ze later in de uitzending alle ruimte tijdens het ‘debat’ over of de rechter op de stoel van de politiek gaat zitten. Ze mocht van hem door de heldere argumenten van hoogleraar staatsrecht Wim Voermans heen tetteren, en domineerde op hoge, verongelijkte toon het grootste deel van dat gesprek.

Terwijl ik met groeiende ergernis naar die laatdunkende pocherij en het oneigenlijke betoog van de diva van extreemrechts zat te kijken, verschoven mijn gedachten naar een vrouw die wel indrukwekkend is. Een vrouw die het heft in handen heeft genomen, en de wereld werkelijk een beetje beter heeft gemaakt. Een vrouw van een heel ander kaliber: Leymah Gbowee, een Liberiaanse die helemaal klaar was met het afschuwelijke geweld tijdens de burgeroorlog in haar land en samen met andere vrouwen ging eisen dat er vrede zou worden gesticht. Een vrouw die echt wat voor elkaar kreeg.

(lees verder onder de afbeelding)

In de documentaire Pray the Devil Back to Hell uit 2008 volgen we Leymah Gbowee en haar zusters bij hun verzet tegen de oorlog. Gekleed in het wit komen steeds meer gewone vrouwen – moslims en christenen uit alle rangen en standen van de samenleving – samen om op een vreedzame manier voor vrede te pleiten. Liberia wordt dan al jaren geteisterd door zeer gewelddadige warlords en gangs die onder het corrupte regime van Charles Taylor hun wrede gang gaan in het land.
De Women of Liberia Mass Action for Peace groeit van een groepje vrouwen in het wit op de markt in Monrovia uit tot een krachtige, geweldloze protestbeweging waaraan duizenden vrouwen deelnemen.

Onder druk van de beweging worden uiteindelijk onderhandelingen tussen de strijdende partijen gehouden in een conferentieoord in Ghana. De vertegenwoordigers van die strijdende partijen genieten van wat ze zien als een welverdiende vakantie na al het vechten. Maar serieus onderhandelen, ho maar.
Een delegatie van vrouwen onder leiding van Leymah Gbowee reist naar Ghana om de onderhandelaars te dwingen daadwerkelijk met elkaar te praten over de voorwaarden voor vrede. Ze besluiten de toegang tot het conferentieoord te blokkeren. De mannen mogen er pas uit als er een akkoord is. Dat bevalt de heren uiteraard niet en ze proberen de blokkade te doorbreken. En zoals ze eerder hun mannen seks weigerden tot er vrede gesticht was, zo zetten de vrouwen opnieuw hun lichaam in: ze dreigen zich uit te kleden. Een naakte vrouw is ook voor de geharde strijders zo taboe, dat ze toegeven. Er wordt een akkoord gesloten. Uiteindelijk ruimt Charles Taylor het veld en krijgt Liberia na 14 jaar burgeroorlog een nieuwe, gekozen president: Ellen Johnson Sirleaf, een vrouw.

De vrouwen van Liberia ‘regelden’ een vredesproces in een land verscheurd door een burgeroorlog, losgeslagen rebellengroepen, kindsoldaten en algehele rechteloosheid onder een corrupte dictator.
Het begon, zegt Leymah Gbowee met een droom. Een droom van vrede.
En vervolgens ging ze aan het werk om, samen met al die andere vrouwen, die droom waar te maken. Wat de Liberiaanse vrouwen deden vereist grote moed, bereidheid om je leven op het spel te zetten en samen te werken voor een hoger doel.
Ik zie het Annabel Nanninga niet nadoen.

Geplaatst op

The Zone of Interest

In The Zone of Interest toont filmmaker Jonathan Glazer ons het leven van Auschwitz commandant Rudolf Höss, die met vrouw Hedwig en kinderen in een villa met tuin grenzend aan het kamp woont.
De film wordt alom bejubeld als een meesterwerk. Ik ging kijken, maar kwam niet in een juichstemming. Ik ging nog een keer kijken, en zag weer niet waarom de film zo de hemel in geprezen wordt.
Je zit eigenlijk vooral te kijken naar wat je niet ziet. Soms zo subtiel dat je heel wat voorkennis nodig hebt om te weten waar je (niet) naar zit te kijken, soms ronduit bot.

De film begint met een lang aanhoudend zwart scherm: Achtung: u gaat de duisternis betreden! Door een ‘soundscape’ van zwaar gebrom en snerpende geluiden wordt steeds meer vogelgefluit gemengd en dan, plots, bám, ben je getuige van een familiepicknick bij een rivier. Je blik valt op een man met een zonderling kapsel en een plomp lijf in een natte, zwarte, hoge onderbroek. Höss. Met vrouw Hedwig, kinderen en vrienden is hij een dagje uit. Tegen avondval keert het gezelschap terug naar dat huis naast Auschwitz.
We volgen Höss tijdens zijn dagelijkse beslommeringen – hoe hij één voor één alle lichten uitdoet in zijn villa; hoe hij zijn verjaardag viert – hij krijgt een kano voor drie personen van zijn vrouw en wordt op het bordes van zijn woning door een schare officieren in uniform gefeliciteerd. We horen hem een brief dicteren over seringen, zien hem een jonge vrouw in zijn kantoor ontvangen. Het doel van haar aanwezigheid wordt duidelijk wanneer we hem in een volgende scene zijn snikkel zien wassen. We horen hem een order plaatsen voor nieuwe ovens en zien hem afscheid nemen van zijn paard als hij wordt overgeplaatst.
Zijn vrouw loopt in haar kleine koninkrijk schonkig heen en weer alsof ze te grote schoenen aanheeft; ze laat haar baby aan bloemen ruiken, zwaait Vati gedag als hij maar zijn werk gaat; trekt eens wat onkruid uit de tuin, roddelt met vriendinnen, haalt herinneringen aan een vakantie op met haar man, en maakt een keer ruzie met hem. Ze leiden het leven dat ze altijd gewild hebben, zoals de Führer het heeft bedoeld. Een onduidelijke mengelmoes van gebrom, gezoem, geweerschoten, oerklanken, blaffende honden, geschreeuw en fluiten van stoomtreinen vormt het geluidsdecor van deze familie idylle.

Ergens midden in de film gaat een serie close-ups van Hedwigs geliefde bloemen over in een felrood scherm dat enkel seconden blijft hangen.

De moeder van Hedwig komt op bezoek, vraagt of Esther Silberman achter de muur zit, dat ze daar vroeger nog heeft schoongemaakt, en dat, toen mevrouw Silberman was weggehaald, een buurvrouw haar prachtige gordijnen net voor haar neus had weggekaapt. Innig tevreden constateert de moeder dat haar dochter mooi op haar pootjes geland is.
’s-Nacht licht haar slaapkamer op van de vlammen die uit een schoorsteen slaan. De volgende ochtend is mama verdwenen. De brief die ze achterlaat stopt Hedwig na lezing in de kachel. De kijker krijgt de inhoud niet te zien.
We zien Höss die staat te vissen terwijl water waarop een grauwe laag drijft langzaam op hem afkomt. Er schampt iets tegen zijn been: een stuk menselijk bot, lijkt het. Hij rent de oever op en sleurt zijn kinderen het water uit. In de stortregen trekt Der Rudolf twee van zijn kinderen ploeterend voort in zijn kano. Thuis worden die grondig met zeep geschrobd. Uit de neus van Höss komt zwarte snot. De meid moet het bad met een borstel schoonmaken. Ze aarzelt even, boven het bad hangt haar hand met de boender in de lucht. Als om er zeker van te zijn dat de kijker zich voorstelt hoe dat bad eruit moet zien.

Suggestief. Zoals heel veel in de film leunt op suggestie. Als een arbeider in een kruiwagen zakken meel en blikken voer brengt, die onder het bordes door een dienstbode worden overgenomen en in een voorraadkast gezet, kan dat net zo goed een reguliere levering zijn als van de nieuwaangekomen gevangenen gejat voedsel. De lingerie die Frau Höss uit een papieren zak op tafel kiepert en haar dienstboden gelast elk één stuk uit te kiezen, kunnen net zo goed nazi-afdankertjes zijn, in plaats van uit Kanada komen.
Je moet dan wel weten dat Kanada verwijst naar de opslagruimten in kamp Auschwitz waar de van de gedeporteerden afgenomen goederen en kostbaarheden werden opgeslagen.
Hedwig past een bontjas, vindt een lipstick en bevoelt zorgvuldig de zoom; de oudste zoon onderzoekt met een zaklamp zijn verzameling gouden tanden. Als hij zijn jonge broertje opsluit in de kas in de tuin, gaat hij ervoor op een muurtje zitten sissen.

Ronduit kitscherig wordt het als een in zwart wit gefilmd lichtgevend meisje ronde dingen in een moddermuur duwt terwijl we Höss een verhaaltje horen voorlezen aan zijn dochtertjes. Het blijken appels te zijn. Appels als leimotiv: aan het begin van de film worden ze onder paardenhoeven vertrapt; door het lichtgevende meisje worden ze in modder gedrukt, en later nog eens door haar achtergelaten bij kruiwagens en scheppen bij een spoor, en komen terug in de enige gearticuleerde dialoog die vanachter ‘de muur’ verstaanbaar is: een man is betrapt bij het ruziën om een appel. Hij moet voor straf in de rivier verzopen worden. We horen zijn beul brullen en het slachtoffer gillen.

The Zone of Interest is geen film over de Holocaust. Het is een film over de Hössjes. Hun kleinburgerlijke bestaan. Hedwig komt net iets meer tot leven dan Rudolf. Zij stampvoet, schreeuwt, baast over haar personeel, klosvoet haar man achterna als die van haar wegloopt, wil geen afstand doen van haar stukje Lebensraum, want daar heeft ze recht op. De Führer heeft het zelf beloofd. Hij is een non-descripte figuur die het meest van zijn paard houdt, maar ook van hengelen, die zijn kinderen voorleest en er een eer in stelt zijn werk naar eer en geweten te doen.
Je zit naar het saaie leven van een onaangenaam en ploertig stel te kijken. Want ploerten waren ze: overtuigde en gewetenloze nazi’s. Hij maakte als commandant Auschwitz tot het vernietigingskamp dat het was; zij als omhooggevallen vrouw die haar luxe zonder scrupules ontleende aan het lijden achter de muur.
Maar dat zie je niet. Dat weet je. Of niet. Maar dan weet je ook niet waar je nou eigenlijk naar zit te kijken, behalve naar een saaie film.

Geplaatst op

In tijden van oorlog dicht

In tijden van oorlog dicht
men niet, men gilt met de kogels 
fluit met de wind, kijkt: het gras, zo groen nog.

Verzamelt, kleine dingen, een deken 
trui, een boek misschien, een tas, draagbaar 
zonder belasting van schouders, rug 
de beste schoenen, zonnehoed.

Sentimenten te zwaar
geheugen niet te dragen
herinneren zal vanaf vandaag 
uit den boze zijn.

Het vuur geeft geen licht 
verwarmt bonen 
uit blik, geen botten.

Een man, hoofd in handen 
handen verdwijnend in vuisten
vuisten gebald, verbeten 
tandeloos de mond.

Alleen in taal kan ik me tot hem bekennen.
Alleen in woord heb ik hem lief.

In de stad het donker vol 
rook die ruikt naar bloed, geen water geen licht 
alleen heimwee wordt gevoed
hoon en haat.

In tijden van oorlog dicht men niet, 
kogels gillen als de wind fluit 
door het gras ruikt naar hooi


Saskia Kunst
Geplaatst op

Wij zwijgen niet, wij zijn uw kwade geweten

De Duitse Sophie Scholl was eenentwintig jaar toen ze op 22 februari 1943 onthoofd werd wegens ‘landverradelijke hulp aan de vijand, voorbereiding tot hoogverraad en aantasting van de militaire weerbaarheid.’
Wat had ze gedaan? Als lid van de studentenverzetsgroep Die Weisse Rose pamfletten tegen Hitler geschreven en verspreid. In de vlugschriften werd aangespoord tot passief verzet tegen de Führer en zijn misdadige regime. Het vonnis vermeldde dat de aangeklaagden hadden opgeroepen ‘tot het ten val brengen van de nationaal-socialistische levensvorm van ons volk’ en dat ze ‘de Führer op de gemeenste wijze [hadden] beschimpt.’ Ze hadden Hitler in hun laatste epistel ‘een korporaal uit de Eerste Wereldoorlog zonder enig gevoel voor verantwoordelijkheid’ genoemd. En Mein Kampf vonden ze een boek in het slechtste Duits ooit geschreven, en ze verwonderen zich dat dit boek door een volk van dichters en denkers tot bijbel was verheven. 

In de Ordensburg Vogelsang, voormalig opleidingscentrum voor nazi-kader in de Duitse Eifel zag ik een exemplaar van het laatste vlugschrift – een fragment:
‘… Het gist in het Duitse volk: zullen wij een amateur nog langer het lot van onze legers blijven toevertrouwen? Zullen wij de rest van onze Duitse jeugd opofferen aan de laagste machtsinstincten van een partijkliek? Nooit meer! … In naam van het hele Duitse volk eisen wij van Adolf Hitler de persoonlijke vrijheid, het kostbaarste bezit van elke Duitser, terug, omdat hij ons op de rampzaligste manier heeft bedrogen. …’  

vlugschrift 5

Sophie was een gewoon Duits meisje dat op het platteland opgroeide in een anti-nazistische familie tijdens de opkomst van de nazi’s. Toch werd ze lid van de Hitler Jugend. Ze genoot van de padvinderachtige bijeenkomsten. Net als haar drie jaar oudere broer Hans. Zingen, knutselen, door de bergen sjouwen, beetje marcheren en met vlaggen zwaaien. De saamhorigheid. Het was allemaal prachtig.
Tot er geen melancholische Russische liederen meer mochten worden gezongen; boeken werden verboden, leraren van school naar een kamp verdwenen vanwege hun opvattingen, en de terreur overal voelbaar werd. De façade brak. De Tweede Wereldoorlog begon.
Sophie ging in 1942 naar München om biologie en filosofie te studeren. Broer Hans studeerde daar al medicijnen. Hij moest zijn studie onderbreken en ging als hospik naar Frankrijk en het oostfront.
Terug van het oostfront was hij doordrongen van de zinloze en ontmenselijkende wreedheid van oorlog. Hij wilde zich verzetten tegen het onrecht overal om hem heen. Met zus Sophie en gelijkgezinde studenten richtte hij Die Weisse Rose op.
Ze schreven felle aanklachten tegen het nazi-regime en verspreidden die pamfletten op hun universiteit en in andere Duitse steden. Dat ging een aantal keren goed, maar bij het vijfde vlugschrift ging het mis: de conciërge van de universiteit zag wie de pamfletten van de eerste verdieping naar beneden wierp, en sloeg alarm. Sophie, Hans en Christoph Probst werden op 18 februari opgepakt en gevangengezet.
De bewakers waren zeer onder de indruk van de waardige kalmte waarmee de jonge arrestanten hun lot droegen.
De rechtszaak duurde niet lang. Sophie zei: ‘Wat wij zeiden en schreven wordt door vele anderen gedacht. Ze durven het alleen niet hardop te zeggen.’
De doodvonnissen werden uitgesproken. Sophie stierf onder de guillotine. In haar cel lag nog de aanklacht. Achterop stond in stevige letters het woord ‘vrijheid’.

Bron: Inge Scholl, De witte Roos. Het verzet van Duitse studenten tegen Hitler. Inden Toren, 1984
Titel en commentaar op Mein Kampf uit vlugschrift 2; vertaling fragment vlugschrift 5 uit Inge Scholl, De witte Roos; 
Foto: eerste bladzijde van het vijfde vlugschrift van Die weisse Rose, 1943. Geëxposeerd in Ordensburg Vogelsang

Geplaatst op

De ene genocide is de andere niet

Afwegen

Het moedwillig uit de samenleving ‘verwijderen’ van mensen als groep, als volk, als stam of als ras; ze bij elkaar vegen en ontmenselijken; ze vervolgens dwingen zich dood te werken of ze op andere wijze vermoorden… met dat soort zaken zou men geen politiek moeten bedrijven. Het lijkt mij klaar als een klontje dat men zich, zoals in het genocide verdrag is afgesproken altijd en overal tegen genocide, iets wat lijkt op genocide, of iets wat onderweg is een genocide te worden, moet keren. Met alle kracht. Omwille van mensenrechten. Van waardigheid. Om jezelf nog in de spiegel te kunnen aankijken. 

Op 27 januari, tijdens de officiële herdenking van de slachtoffers van de Holocaust, hield demissionair premier Mark Rutte een toespraak. Hij refereerde aan de dreiging die de situatie in het Midden Oosten ook voor de Nederlandse Joden oplevert. Zij voelen zich opnieuw onveilig. En dat mag nooit meer, zei hij. Wat natuurlijk waar is.
Rutte zei ook: Gaza, ja, ook dat is erg, maar daarover gaan we het vandaag, op de dag dat we herdenken dat Auschwitz 79 jaar geleden bevrijd werd, dus even niet hebben.
Want de ene genocide is de andere niet.
Netanyahu en zijn regering mogen zich verheugen in de steun van hun Europese en Amerikaanse bondgenoten terwijl ze de Palestijnse gebieden van de kaart vegen. Duitsland, Engeland en andere landen hebben zich pontificaal achter Israël geschaard wat betreft de rechtszaak tegen genocide in Gaza, die door Zuid-Afrika bij het Internationaal Gerechtshof in den Haag is aangespannen. Netanyahu, hangend boven een politieke afgrond, wordt gezekerd door zijn bondgenoten.
Hoe anders verging het Aung San Suu Kyi. De Nobelprijswinnares en boegbeeld van de democratiseringsbeweging in Myanmar werd met onappetijtelijke goesting van haar voetstuk getrokken toen ze de verkeerde kant koos en de moordcampagnes tegen de Rohingya door het Myanmarese leger niet eenduidig veroordeelde. Ook zij en haar regering werden aangeklaagd bij het Internationaal Gerechtshof. Ze kwam in den Haag de zaak van het leger bepleiten in de zittingen over genocide in Myanmar.
Haar beroemde fans, regeringsleiders, filmsterren, Bono van U2, die zanger van de Boomtown Rats die liefdadigheid ging doen, ze wisten niet hoe snel ze zich van de Dame moesten distantieren. Prijzen werden haar fluks ontnomen, haar foto werd verwijderd uit haar universiteit. Iedereen sprak schande van haar.
Al werd Suu Kyi terecht veroordeeld om haar steun aan het leger en de wandaden die het leger beging tegen de Rohingya, de gretigheid waarmee ze werd verguisd had, zeker met de kennis van vandaag, iets misogyns.

De Nederlandse staat vindt het vandaag de dag gerechtvaardigd om F35 onderdelen te blijven leveren aan Israel, want dat is nou eenmaal afgesproken, maar vond het destijds niet nodig om luchtsteun voor Dutchbat in Srebrenica te organiseren, waardoor duizenden moslimmannen en jongens weggevoerd konden worden om te worden vermoord.
Ook Romeo Dallaire, de baas van de VN missie in Rwanda toen honderdduizenden Tutsi’s door Hutu’s met machetes werden afgeslacht, werd niet gehoord. Hoe hij ook bad en smeekte om meer VN troepen en een aanpassing van de ‘geweldsinstructie’, hij kreeg ze niet, hoewel hij meende met pakweg 5000 VN soldaten die ook zouden mogen schieten, ettelijke levens te kunnen redden.
De Armeense genocide komt nog wel eens voorbij, maar over de slachtingen in Noord Amerika, waarbij de inheemse bevolking systematisch werd uitgemoord, kinderen ook want ‘neten worden ook luizen’, hebben we het nauwelijks meer. De Duitse massamoorden in Namibië laten we meesttijds links liggen. Want, zoals ik al zei: de ene genocide is de andere niet. Wie weet er nog dat vertegenwoordigers van de Rode Khmer lang nadat hun regime door communistisch Vietnam was verdreven, de zetel van Cambodja in de VN bezetten? Amerika wilde dat zo. Liever genocidaire afgevaardigden in de VN, dan de regering gesteund door hun aartsvijand Vietnam te moeten erkennen…

Geplaatst op

Rutte, de NAVO en wij

Rutte de NAVO en wij

Laat het even tot je doordringen: het zou zomaar kunnen dat onze demissionair minister-president Mark Rutte, toch al niet bekend om zijn scherp afgestelde morele kompas, ons omwille van zijn droombaan bij de NAVO medeplichtig maakt aan de vernietiging van Gaza.
Op gezag van Ruttes ministerie – Algemene Zaken – zou, volgens een (anonieme) brief van verontruste rijksambtenaren, in de Haagse burelen de vraag rondgaan om te onderzoeken hoe onwelgevallige feiten, zoals – ik noem maar wat – schending van oorlogsrecht, uithongering van onschuldige burgers, of het platbombarderen van ziekenhuizen met de patiënten er nog in, het meest effectief onder de mat kunnen worden geveegd. Ik voorzie een kleed dat als een Mount Everest oprijst als de aangeschreven ambtenaren hun opdracht serieus nemen.

Dat Rutte in moreel niemandsland ronddwaalt is geen verrassing. Dat zijn persoonlijke ambitie, zoals diezelfde ambtenaren in diezelfde brief stellen, medebepalend zou zijn voor hoe het Nederlandse beleid ten opzichte van Israël vorm krijgt, is dat ondanks alles toch weer wel. Het is onmogelijk om erover te denken zonder acuut misselijk te worden.
Omdat Rutte zijn zinnen gezet heeft op de toppositie bij de NAVO, kan hij het zich niet permitteren om Amerika tegen de haren in te strijken. Want hij heeft de steun van Amerika nodig als hij benoemd wil worden. Dus volgt hij tegen elke beleidsconsistentie en elke volkenrechtelijke redelijkheid in, de koers die Joe Biden richting Israël uitzet.
Biden, zelf ook de gevangene van zijn ambitie om nog een keer POTUS te worden, kan zich geen anti-Israël beleid veroorloven: veel van zijn stemmers zijn pro-Israël. Dus blijft hij mompelen dat hij Israël steunt, dat Israël in zijn recht staat, maar dat het wel fijn zou zijn als ze wat voorzichtiger omsprongen met de burgers in de vuurlinie, en het ook niet aardig is om mensen moedwillig uit te hongeren. Maar een staakt het vuren? Nee, dat gaat te ver.
Rutte volgt Biden’s lead, en dus is ‘Nederland’ ook niet voor een staakt het vuren. ‘Nederland’ is voor humanitaire gevechtspauzes. Dat betekent zoiets als dat er een tijdje niet geschoten en gebombardeerd wordt, zodat de uitgedroogde en hongerende Palestijnen door aanstormende hulpverleners opgekrikt kunnen worden met proteïnekoekjes, water zonder ziektekiemen en medicijnen; dat er een paar baby’s geëvacueerd worden naar een echt ziekenhuis, en een handvol burgers herenigd wordt met wat resteert van hun familie.
Daarna kan het beschieten en bombarderen weer een aanvang nemen. Sterven met een vollere buik en koortsvrij is menswaardiger.
Niemand kan uitleggen wat humanitair is aan zo’n pauze, maar het klinkt goed.

Door de brief van de ‘afvallige’ ambtenaren wordt het failliet van het demissionaire kabinet opnieuw pijnlijk duidelijk. Hoe mooi zou het zijn als een demissionair minister of twee een ruggengraat kweekte en zich tegen Rutte verzette. Maar dat is vooralsnog ijdele hoop. In Den Haag schieten ze in de ‘wij herkennen ons niet in de beschuldigingen‘ modus, en poneren dat een anonieme brief een ongepast middel is. En oncollegiaal. Ondertussen wordt de catalogus van Ikea uit de la gehaald: er zijn dringend kleden nodig, de matten worden te klein.

Alsof al dit nog niet vreselijk genoeg is, dringt de vraag zich op wat we met Rutte moeten als NAVO-topman. Want als hij zijn ziel verkoopt aan, in dit geval Netanyahu en Biden, om zo dat baantje te bemachtigen, hoe kunnen we hem dan vertrouwen als hij straks daadwerkelijk aan de knoppen zit? En als het toch niet gewerkt heeft, al dat achterbakse gemarchandeer ten koste van zoveel leed, ellende, het recht en rechtvaardigheid, en Rutte niet naar Brussel verkast? Dan zijn wij nog steeds even medeplichtig aan de zich voltrekkende volkerenmoord in Gaza.

(Foto: muurschildering, Berlijn, 2015)

 

Geplaatst op

Bilderstreit van Trümmerkind

Zo’n beetje iedereen – dat wil zeggen, iedereen die het zich kan veroorloven om 22 euro per persoon te betalen om een tentoonstelling te zien – is naar museum Voorlinden afgereisd om de tentoonstelling Bilderstreit met werk van Anselm Kiefer te zien.

Kiefer is een Trümmerkind, geboren in Duitsland in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog, in een land dat zowel letterlijk als figuurlijk in puin lag. Er werd voor de vorm wat gedenazificeerd, maar de structuren die het nationaalsocialisme lieten bloeien, bleven grotendeels intact. Beambten die het Derde Rijk trouw gediend hadden, bleven op hun post. Er werd vooral gezwegen over het fascistische verleden. Er moest worden opgebouwd. Er werd geen tijd gemaakt voor gezeur over gedane zaken.
Als jonge kunstenaar in de ook in Duitsland roerige jaren zestig, begint Kiefer werk te maken met de oorlog als thema, werk over het onderdrukken van de herinnering aan het verleden. Hij maakt een serie foto’s waarop hij als 24-jarige de Hitlergroet brengt in het Wehrmacht uniform van zijn vader, in gezelschap van historisch beladen gebouwen. Een enfant terrible die zich tegen het vergeten keert, die krabt aan de zweer van Duitsland zoals hij later brokken verf van zijn schilderijen krabt, met een zwaardachtig mes. Ongemakkelijk.
Was will der Mann? Kiefer zegt: ‘Wat zou ik gedaan hebben, in 1930-1939? Ik weet het niet, en dat is beangstigend.’ De onbeantwoordbare vraag is een drijfveer achter zijn werk.

Als Kiefer met een vlammenwerper zijn doeken bewerkt, herinnert hij ons aan de boekverbrandingen. Zijn doeken zijn een antwoord op de gotspe van de Entartete Kunst.
Melancholie hangt over zijn werk als mist, als rook, als smog.
Ich weiss nicht, was soll es bedeuten, das ich zo traurig bin.
Kiefer maakt geen kunst, hij schept een wereld. Een wereld waar schuld en afgrijzen dansen met Der Tod, ein Meister aus Deutschland. Hij bewijst eer aan de dichter Paul Celan, die woorden zocht, en vond, voor de verschrikking.
‘Je kunt je’, zegt Kiefer, ‘laten verleiden tot denken dat kunst de wereld kan bevrijden, kan redden. Maar nee, dat is niet zo.’ Je kunt alleen maar zijn in de wereld. Van redden is geen sprake. Hij zegt: ‘Tegenwoordig wachten we niet meer. We zijn altijd met iets bezig, er is altijd afleiding.’ Het verlangen dat wachten met zich meebrengt is als een verloren herinnering. Maar wachten is essentieel. We wachten altijd, op iets wat voorbij zal gaan. Op iets zodat we doorzien. Op iets dat verlichting brengt.

Kiefer’s werk is van een macabere schoonheid. Loodgrijze vliegtuigen zonder vleugels, witte kinderjurkjes op een grauwe loden achtergrond, een sterrenlandschap zonder licht, vol nummers. Verkalkte korenaren en torens van opgestapelde, bunkerachtige cellen. Oneindige veel ‘schuldige grond’. Eenzaam ook.
Hij heeft geprobeerd bloemen te schilderen, hij houdt van bloemen, cultiveert een rozentuin. Maar geschilderde bloemen voldeden niet. Hij vond het ongepast. Dus schildert hij een serie doeken die hij ‘het Morgenthau plan’ noemt.
De Amerikaanse minister van financiën Morgenthau leek het een goed idee om Duitsland na de tweede wereldoorlog om te vormen tot een puur agrarische staat. Nazi-propagandaminister Goebbels maakte gretig gebruik van deze kans om de Duitsers op te roepen verder te vechten, tot het bittere eind. De verschroeide aarde als perverse omkering van de agrarische idylle.
Zeisen als bloemen, korenvelden van dor riet. Zonnebloemen als grafzerken. Loden boeken aan de ketting. Onleesbare reuzenboeken met afbeeldingen van vrouwen, onversneden erotiek in pasteltinten, treurigheid. Melancholie. Eenzaam ook.

‘Kunstenaars scheppen een nieuw verband tussen de dingen’, zegt Kiefer. ‘Het is nooit klaar. Je kunt niks weggooien. Want als je wat weggooit, kun je niet verder, dan begin je steeds opnieuw.’ Daarom staan zijn reusachtige ateliers vol met bakken vol brokken verf, stukken lood, verdroogde bloemen, resten schilderijen. Hij kan niks wegdoen, want elke schilfer, elk stuk riet, elke zonnepit, elke goudkorrel, rest zilver, roet en brok kalk maakt deel uit van de wereld die hij aan het bouwen is. ‘Ook als werk mijn atelier verlaat’, zegt Kiefer, ‘is het niet af. Door de toeschouwers worden nieuwe beelden gemaakt van de gegeven doeken, installaties, bouwwerken. Elke toeschouwer voegt een nieuw beeld toe. Elk beeld is deel van het werk.’ Het is nooit af.

In Winterreise, een installatie als een open plek in het Teutoonse woud, met magic mushrooms, een viering van de schoonheid van kunst, het parallelle universum van de literatuur en het balsemende van muziek, staat een krakkemikkig bed op wieltjes. Op een loden deken ligt een verroeste mitrailleur. Aan het voeteneind heeft Kiefer de naam van Ulrike Meinhof geschreven.
‘We weten niet waarom we hier zijn’, zegt Kiefer. ‘We weten niet waar we heen gaan. We hebben de intellectuele vermogens om het uit te willen vinden, maar het lukt ons niet. Best wanhopig, welbeschouwd.’

De citaten komen uit een documentaire die Alen Yentob maakte voor de BBC in nov 2014 naar aanleiding van een expositie in the Royal Academy, Londen. Uit de Volkskrant van 16 november 2023 komt het citaat over nooit niets weggooien.

Geplaatst op

Als Hij terugkwam…

‘Als Hij terugkwam in Jerusalem, tot wie zou Hij dan gaan? Tot de Joden hier, of tot de moslims daar of tot hen die de christenen heten…’
Fons Jansen vroeg zich dat af, in een cabaretnummer uit 1968. Ik hoorde het als kind en heb het altijd onthouden.
Tot wie zou Hij gaan dezer dagen? Lijkt mij een no brainer. Hij zou Jerusalem subiet de rug toe keren, geen ezel, geen palmtak, Hij neemt de bus, en Hij gaat naar Rafah. Hij weet heus wel dat in Jerusalem voor Hem weinig goeds in het verschiet ligt (Been there, done that … Barabas, Barabas…)
Hij moet een vette omweg maken, via Egypte, maar ook die route kent Hij nog van vroeger. In Rafah gaat Hij de grens over. Dat lukt, want Hij ziet eruit alsof Hij er hoort. Hij is niet verdacht, of toch… Hij wordt gefouilleerd, gevisiteerd, bespot door soldaten. Maakt Hem niks uit. Kent Hij.

Uiteindelijk mag Hij door. Hij loopt, tegemoet komen Hem de verdrevenen van Gaza. Geen herberg staat meer overeind. Geen stal biedt onderdak. De lucht verzadigd van kruitdamp. Geen stille midwinternacht, het is een kakofonie van explosies, sissende vlammen, gillende mensen. De hemel barst open in een vuurzee.
Hij gloeit van de oudste woede ter wereld: die van de zoon op de vader. De vader op wie de zoon vertrouwt tot hem de schellen van de ogen vallen en de vader onverhuld voor hem staat, geen held, geen redder, maar een man, net zo huiverig, humeurig en onrechtvaardig als iedereen. Voor Hem is het niet anders. Hij beleeft in Zijn geboorteland het demasqué van Zijn Vader. Voelt het tot op het bot. Hij heeft Zijn leven te danken aan een kwaadaardige huistiran die met de mensen in het beloofde land speelt alsof het tinnen soldaatjes zijn. Wraakzuchtig, oorlogszuchtig.
Moedeloos gaat Hij op een brokstuk van wat een huis was zitten. Hoe verder? Is Zijn liefde opgewassen tegen dit verderf? Moet Hij trouw blijven aan een meedogenloze Vader?
Voor Hij de vragen beantwoorden kan, doorboort een kogel uit een snipergeweer zijn toch al bloedend hart. En wordt het donker.